Czy system emerytalny w USA może być wzorcem do reformy w Polsce?  

Reforma systemu emerytalnego jest jedną z najistotniejszych reform jakie muszą zostać przeprowadzone w najbliższym czasie w Polsce. Dyskutowane ostatnio kwestie podwyższenia wieku emerytalnego, zrównania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn a także funkcjonowanie Otwartych Funduszy Emerytalnych zachęcają do dokładniejszego przyjrzenia się jak rozwiązane sa tego rodzaju problemy w innych krajach.
W Stanach Zjednoczonych odpowiednikiem polskiego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) jest Social Security Administration (SSA). Do SSA odprowadzane są  składki na emeryturę Social Security oraz ubezpieczenie medyczne Medicare. Składki te wynoszą odpowiednio 6.20% oraz 1.45% wysokości zarobków i płacone są w takiej samej wysokości przez pracownika jak i pracodawcę. Pracownikowi potrącane jest więc obowiązkowo z każdej wypłaty 7.65% zarobków, które po dodaniu identycznej kwoty przez pracodawcę odprowadzane są do SSA. Osoby samozatrudniające się jako pracodawca i pracownik w jednej osobie płacą do SSA podwójna kwotę, czyli 15.3% swoich dochodów. Aby kwalifikować się na świadczenia emerytalne Social Security należy przepracować nie mniej niż 10 lat. W celu zwiększenia dostępności do świadczeń emerytalnych i zaliczania w poczet okresu składkowego również niepełne lata pracy, okresy zatrudnienia podzielone zostały na kwartały. Aby kwalifikować się do uzyskania emerytury konieczne jest więc opłacenie składek z 40 kwartałów pracy, przy czym każdego roku SSA określa minimalną kwotę zarobków którą należy osiągnąć w ciągu trzech miesięcy aby kwalifikowały się one jako składkowe. W roku 2011 minimalna kwota kwartalnych zarobków wymagana do zaliczenia kwartału jako okresu składkowego wynosi 1.120 USD. Jeżeli jednak pracownik zarabia więcej, to po osiągnięciu zarobków w wysokości  4.480 USD, bez względu na to w ile miesięcy kwota ta została zarobiona, jako okres składkowy zaliczany jest juz cały rok 2011. Do uzyskania świadczeń inwalidzkich, wynikających z niezdolności do pracy, konieczne jest przepracowanie w analogiczny sposób 5 lat i uzyskanie 20 kwartałów składkowych.
W Stanach Zjednoczonych kobiety i mężczyźni przechodzą na emeryturę w tym samym wieku, który wynosi obecnie 66 lat. Jednakże osoby urodzone po 1954 roku będą kwalifikować się do otrzymywania świadczeń emerytalnych w nieco wyższym wieku. Od rocznika 1955 do 1960 wiek ten będzie podnoszony sukcesywnie, o 2 miesiące każdy rocznik i począwszy od rocznika 1960 do świadczeń emerytalnych będą kwalifikowały się osoby w wieku 67 lat. Istnieje jednak możliwość przejścia na emeryturę w innym wieku i otrzymywania w związku z tym świadczenia emerytalnego w innej wysokości. Najwcześniej można przejść na emeryturę w wieku 62 lat a najpóźniej w wieku 70 lat. Wielkość emerytury będzie wtedy permanentnie, przez cały okres otrzymywania świadczeń mniejsza lub większa od kwoty, którą otrzymywałby pracownik przechodząc na emeryturę z chwilą osiągnięcia pełnego wieku emerytalnego, zgodnego z rocznikiem urodzenia. Przyjęto tu zasadę że świadczenie emerytalne w tych latach wzrasta o 8% rocznie więc każda osoba sama decyduje od kiedy chce otrzymywać świadczenia z SSA.        
Obok obowiązkowych programów emerytalnych prowadzonych przez Social Security Administration, w Stanach Zjednoczonych istnieją dodatkowo dobrowolne programy emerytalne oferowane przez zakłady pracy zwane 401(k) jak i indywidualne konta emerytalne Individual Retirement Account (IRA). Programy emerytalne 401(k) oferowane przez zakłady pracy są całkowicie dobrowolne i możliwość uczestnictwa w nich jest przywilejem dla pracownikowi. Pracownik deklarując określoną kwotę na program emerytalny 401(k) otrzymuje od pracodawcy zbliżoną kwotę na ten program. Najczęściej za pierwsze 3% zarobków które zadeklaruje pracownik, pracodawca dopłaca analogicznie 3% a za następne deklarowane przez pracownika 3% pracodawca dopłaca 1.5% zarobków. W ten sposób pracownik deklarując do zakładowego funduszu emerytalnego 401(k) 6% swoich zarobków otrzymuje wartości funduszu w wysokości 10.5% zarobków, gdyż 4.5% zarobków dopłaca pracodawca. Fundusze emerytalne 401(k) prowadzone sa przez zewnętrzne instytucje finansowe które wybierają pracodawcy, lecz pracownik ma prawo wyboru w jakiego rodzaju subfunduszach chce zainwestować swoje pieniądze. Pracownik ma do wyboru wiele różnych subfunduszy począwszy od agresywnych, które chociaż bardziej ryzykowne mogą przynieść większe zyski a skończywszy na bezpiecznych obligacjach. Pracownik może w dowolnym czasie dokonywać zmian subfunduszy i dowolnie dzielić inwestowane środki na poszczególne subfundusze. Kwota, którą przeznacza pracownik na program emerytalny 401(k) nie podlega opodatkowaniu co jest kolejną zachętą do uczestnictwa w programie.
W związku z tym, że nie wszystkie firmy prowadza dla swoich pracowników programy emerytalne 401(k), każdy amerykański podatnik aby obniżyć wysokość płaconych podatków może założyć indywidualne konto emerytalne IRA. Pożądaną wielkość obniżenia podatku jak i konieczną do jej uzyskania wpłatę na konto IRA każdy podatnik może sobie dokładnie wyliczyć, gdyż zarówno termin rozliczenia podatków za poprzedni rok jak i termin wpłat na konta IRA za poprzedni rok mija 15 kwietnia. Każdego roku amerykański urząd podatkowy Internal Revenue Service (IRS) ustala najwyższą kwotę, jaką podatnicy USA mogą wpłacić na konta IRA. Obecnie wynosi ona 5.000 USD a dla osób powyżej 50 roku życia 6.000 USD. Konto IRA można założyć w każdym banku jako np. wieloletnią lokatę, która jest zazwyczaj wyżej oprocentowana niż analogiczna lokata nie będąca kontem emerytalnym, lub też założyć konto w instytucji finansowej prowadzącej kapitałowe fundusze inwestycyjne wybierając dowolne subfundusze jak w przypadku programu 401(k). W każdej chwili możliwe jest też bezpłatne przeniesienie konta IRA do innego banku lub innej instytucji finansowej. Uczestnictwo w nieobowiązkowych programach emerytalnych obok obniżenia podstawy opodatkowania daje również możliwość zmniejszenia samego podatku o kwotę od 200 do 1.000 USD w zależności od dochodu i kwoty przeznaczonej na programy emerytalne. Preferuje się w ten sposób osoby, które pomimo niskich dochodów, uczestniczą w zakładowych programach emerytalnych 401(k) i zakładają konta IRA.
Z chwila osiągnięcia wieku 59 lat i 6 miesięcy, podatnicy amerykańscy nabierają   prawa do korzystania z pieniędzy zgromadzonych na programach emerytalnych IRA. Wprawdzie osoby pracujące nie mogą jeszcze w dalszym ciągu korzystać z pieniędzy zgromadzonych na programach 401(k), lecz z chwilą zakończenia lub zmiany pracy mogą bez problemu pieniądze zgromadzone na 401(k) przenieść na IRA. Podatnicy amerykańscy nie mają żadnych ograniczeń w wypłacie pieniędzy ze swoich programów emerytalnych. Jednakże skoro kwoty wpłacane na te programy były odjęte od podstawy opodatkowania to przy wypłacie są one dodawane do dochodu podlegającego podatkowi. Dlatego też, aby uniknąć nadmiernego opodatkowania bardziej racjonalne jest sukcesywne wykorzystywanie tych pieniędzy, tym bardziej że osoby, które ukończyły 65 lat kwalifikują się na wyższą kwotę dochodu nie podlegającą opodatkowaniu.
Zainteresowanie społeczne dobrowolnymi programami emerytalnymi 401(k) i IRA jest a Stanach Zjednoczonych bardzo duże, gdyż przez umiejętne połączenie tych programów z systemem podatkowym, stały się one bardzo korzystnymi inwestycjami. Przykładowo osoba zarabiająca 2,000 USD miesięcznie czyli 24,000 USD rocznie, która uczestniczy w zakładowym programie emerytalnym 401(k) i wpłaca na ten program 6% swoich zarobków czyli 1,440 USD zwiększy swoją kwotę wolną od podatku oraz otrzyma od pracodawcy dodatkowo 4,5% zarobków na ten program, czyli 1,080 USD. Jeżeli osoba ta dodatkowo wpłaci 5,000 USD na indywidualne konto emerytalne IRA, to nie tylko ponownie zwiększy swoją kwotę wolną od podatku ale również otrzyma dodatkową ulgę na samym podatku w wysokości 200 USD. Uwzględniając podwyższenie kwoty wolnej od podatku w podatku federalnym, stanowym i lokalnym, oraz wymienioną ulgę na samym podatku federalnym, zauważymy, że osoba ta zapłaciłaby o ponad 1,480 USD podatku mniej niż osoba nie partycypująca w tych programach. Uwzględniając wymienione wyżej ulgi, uczestnik programów emerytalnych 401(k) i IRA wpłaca więc faktycznie 4,960 USD a ma zaksięgowane na swoich kontach 7,520 USD, czyli o ponad 50% więcej od  wpłacanej kwoty.
Powiązanie systemu emerytalnego z szeregiem ulg podatkowych stanowi  najlepszą metodę osiągnięcia dużego zainteresowania społecznego programami emerytalnymi na zasadzie całkowitej dobrowolności. Widząc realne korzyści materialne dla siebie w postaci niższego podatku teraz i wyższej emerytury w przyszłości, każdy podatnik przystąpi chętnie do takiego programu. Zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn oraz podwyższenie wieku emerytalnego przy jednoczesnym wprowadzeniu możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę, otrzymując mniejsze świadczenia, może być również społecznie akceptowalne. W USA możliwość wypłat z indywidualnych kont emerytalnych IRA jeszcze przed osiągnięciem 60 roku życia przyczyniło się do społecznej akceptacji podwyższenia wieku emerytalnego przez SSA do 67 lat gdyż 401(k) i IRA stały się szeroko rozpowszechnionymi alternatywnymi źródłami utrzymania.
Może więc warto wykorzystać w koniecznej reformie polskiego systemu emerytalnego również wzorce amerykańskie. 

Janusz Andryszak