Poradnik zatrzymanego

Część I: Zatrzymanie, przeszukanie i zwrot zatrzymanych dowodów rzeczowych

Drogi Czytelniku, być może także w tym roku wybierasz się na Marsz Niepodległości, by z tysiącami innych Polaków manifestować swój patriotyzm. Marsz może być dla Ciebie podniosłym wydarzeniem, ale w ten dzień do Warszawy przyjeżdżają nie tylko ci, którzy chcą świętować, ale również tacy, którzy przyjadą służbowo, aby donosić. Wydarzenia takie jak przeszukania domu Ewy Stankiewicz w poszukiwaniu szczątków prezydenckiego Tupolewa [https://solidarni2010.pl/44953-skandal-nielegalna-prokuratura-w-akcji.html] czy klasztoru św. oo. dominikanów w Lublinie w poszukiwaniu przebywającego wówczas na Węgrzech Marcina Romanowskiego [https://www.niedziela.pl/artykul/108249/Szokujacy-najazd-na-klasztor-w-poszukiwaniu-Romanowskiego] rodzą uzasadnione wątpliwości, czy nawet ostentacyjnie przestrzegając prawa nie zostaniesz, bez powodu, potraktowany jak przestępca.
O ile organizacje takie jak Ordo Iuris świadczą pomoc prawną na rzecz uczestników manifestacji kluczowym problemem nadal pozostaje rozsądne i powściągliwe zachowanie w czasie pierwszego spotkania z policją oraz wyegzekwowanie tego, aby policjanci nie naruszali praw zatrzymanego, w celu wymuszenia przyznania się do winy. W tym ma pomóc Ci poniższy poradnik.

Zatrzymanie
Pierwszym kontaktem osoby, która może zostać następnie oskarżona o popełnienie przestępstwa z policją jest zatrzymanie. Zatrzymanie, stanowiące chwilowe pozbawia wolności, zgodnie z art. 244 kodeksu postępowania karnego może nastąpić tylko wówczas, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że zatrzymany popełnił przestępstwo, a ponadto zachodzi uzasadniona obawa jego ucieczki, ukrycia się, zatarcia śladów przestępstwa, nie można ustalić tożsamości zatrzymywanej osoby albo zachodzą podstawy do rozpoznania sprawy w trybie przyspieszonym. Prawa zatrzymanego i wynikające z nich obowiązki policjanta wymienia H. Skwarczyński: „W katalogu podstawowych obowiązków jakie powinien wypełnić organ zatrzymujący osobę wymienić należy: poinformowanie o przyczynach zatrzymania i przysługujących zatrzymanemu prawach (art. 244 § 2) wysłuchanie zatrzymanego (art. 244 § 2 in fine), sporządzenie protokołu zatrzymania i doręczenie zatrzymanego jego odpisu (art. 244 § 3), umożliwienie nawiązania kontaktu z adwokatem (art. 245 § 1), poinformowanie o zatrzymaniu wskazanych przez zatrzymanego osób (art. 245 § 2). W przypadku, gdy zatrzymany jest poinformowany o uprawnieniach, ale nie wszystkich albo też doręcza się mu sporządzony protokół zatrzymania z niepełnymi informacjami, to choć co do istoty obowiązki zostały wypełnione, ich wadliwe wykonanie nie pozostaje bez wpływu na prawidłowość realizacji czynności zatrzymania” [H. Skwarczyński w: D. Drajewicz (red.) Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz art. 1-424, art. 246 Nb 9]. Zawarty w protokole zatrzymania opis zarzucanego przestępstwa i jego kwalifikacja prawna ma istotne znaczenie w dalszym postępowaniu przygotowawczym i sądowym, ponieważ ewentualna obrona ma jeden cel: wykazanie, że czyn oskarżonego nie jest tożsamy z czynem zabronionym w ustawie karnej. Z kolei prawo zatrzymanego do poinformowania o zatrzymaniu wskazanych przez niego osób (którymi mogą, ale nie muszą być osoby najbliższe) umożliwia tym osobom ustanowienie obrońcy dla osoby pozbawionej wolności na podstawie art. 83 § 1 kodeksu postępowania karnego.
Mimo że nie każdy zatrzymany zostaje następnie skazany przez sąd, warunkiem legalności zatrzymania jest uzasadnione podejrzenie, że zatrzymany popełnił przestępstwo. Zupełnie nieuzasadnione i niedopuszczalne byłoby zatem zatrzymanie prewencyjne, aby zatrzymany w przyszłości nie mógł popełnić przestępstwa. W przypadku, gdy zatrzymany uważa, że zatrzymanie nie było uzasadnione (żadne dowody nie wskazują, aby zatrzymany popełnił jakiekolwiek przestępstwo lub nie wskazują na to, aby mógł się ukryć, nie można było ustalić jego tożsamości albo groziło zatarcie śladów przestępstwa), legalne (nie zostało dokonane przez policję, ani inny uprawniony organ albo zatrzymanym była osoba chroniona immunitetem) albo odbyło się w sposób nieprawidłowy, zatrzymany ma prawo złożenia w terminie 7 dni od dnia zatrzymania zażalenia do sądu.
Będąc zatrzymanym możesz obawiać się skutków spowodowanej nim nieobecności w pracy. Oczywistym jest, że pracownik nie ponosi winy za swoją nieobecność w pracy spowodowaną przymusowym pozostawaniem do dyspozycji policji lub sądu, a więc pracodawca nie może mu zarzucić, że w zawiniony przez siebie sposób naruszył swoje obowiązki wynikające z umowy o pracę. Analogicznie niestawiennictwo w miejscu wykonywania zlecenia albo umowy o dzieło ze względu na zatrzymanie nie może być traktowane jako zawinione przez zleceniobiorcę albo wykonawcę dzieła nienależyte wykonanie zawartej umowy. Mimo, że zatrzymanie nie zostało wymienione w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiana nieobecności w pracy jako przyczyna uzasadniająca nieobecność w pracy, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 stycznia 2012 r., sygn. akt I PK 74/12 stwierdził, że zatrzymanie i osadzenie pracownika w zakładzie karnym celem odbycia kary pozbawienia wolności stanowi usprawiedliwioną przyczynę jego nieobecności w pracy [https://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/I%20PK%2074-11-1.pdf ]

Przeszukanie
Z zatrzymaniem przez policję może wiązać się również przeszukanie, w szczególności zatrzymanie może zostać uzasadnione koniecznością przeszukania zatrzymywanego. Tak jak zatrzymanie, z dużą dozą prawdopodobieństwa można uznać za niezasadną formę represji, gdy nie istnieje uzasadnione przypuszczenie, że zatrzymywany popełnił przestępstwo, tak kluczem do uznania przeszukania za niezasadne jest brak posiadania przez przeszukiwanego przedmiotów, których posiadać nie wolno. Uczestnicy Marszu Niepodległości oraz innych zgromadzeń publicznych nie powinni mieć przy sobie broni, materiałów wybuchowych, wyrobów pirotechnicznych, ani innych niebezpiecznych materiałów lub narzędzi, ponieważ ich posiadanie stanowi wykroczenie określone w art. 52 § 1 kodeksu wykroczeń. Z oczywistych względów nie jest wskazane zabieranie ze sobą na Marsz innych przedmiotów, których posiadanie jest zabronione, ponieważ Marsz wiąże się zawsze z dużą aktywnością policji, której zdarza się dokonywać przeszukań nawet przypadkowych osób. Z ostrożności odradzałbym także zabieranie na Marsz przedmiotów zupełnie legalnych, ale niosących w sobie znaczną wiedzę o naszym życiu prywatnym, takich jak notesy czy spisy telefonów znajomych, zdjęcia innych osób itd. Przedmioty takie nigdy nie powinny znaleźć się w zainteresowaniu organów ścigania, jednakże aby się w nim nie znalazły najłatwiej po prostu nie mieć ich przy sobie.
Zgodnie z art. 219 § 2 Kodeksu postępowania karnego, w celu znalezienia rzeczy stanowiących dowód w postępowaniu karnym, może zostać dokonane przeszukanie osoby, jej odzieży i podręcznych przedmiotów. Kodeks w sposób wyraźny stanowi, że przeszukanie osoby może mieć miejsce wyłącznie gdy istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że rzeczy mogące stanowić dowód w postępowaniu karnym lub podlegające zajęciu w postępowaniu karnym osoba przeszukiwana posiada, znajdują się one w jej odzieży lub bagażu podręcznym.
Art. 15d ustawy o policji pozwala natomiast policji na dokonywanie kontroli osobistej. Jak stanowi art. 15d ust. 10 ustawy o policji, protokół z kontroli osobistej musi być sporządzony wyłącznie jeżeli osoba kontrolowana złożyła bezpośrednio po dokonaniu kontroli żądanie jego sporządzenia albo gdy w toku kontroli znaleziono przy niej broń lub inne przedmioty niebezpiecznie, mogące służyć do popełnienia czynu zabronionego, przedmioty których posiadanie jest zabronione lub mogące służyć jako dowód w postępowaniu karnym. W przypadku, gdyby na skutek przeszukania policja nie znalazła żadnych przedmiotów, które mogłyby stanowić dowód w postępowaniu karnym, a jednocześnie sposób przeszukania lub jego zasadność budzą jakiekolwiek wątpliwości przeszukiwanego należy zażądać od policjantów sporządzenia protokołu i wydania jego odpisu, który umożliwi w szczególności utrwalenie faktu dokonania przeszukania, braku znalezienia poszukiwanych przedmiotów (faktycznej bezzasadności przeszukania), sposobu jego przeprowadzenia oraz ewentualnych uwag przeszukiwanej osoby do sposobu przeprowadzenia przeszukania. § 2 ust. 4 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 maja 2019 r. w sprawie dokumentowania przez policjantów kontroli osobistej oraz przeglądania zawartości bagaży i sprawdzania ładunków zobowiązuje policjanta do odnotowania w treści protokołu dokonanych w czasie przeszukania oświadczeń oraz zarzutów osób biorących udział w tej czynności, w tym przeszukiwanego. Jak wynika z treści wzoru protokołu stanowiącego załącznik do rozporządzenia, osoba, która otrzymała egzemplarz protokołu (przeszukiwany) powinien potwierdzić jego otrzymanie własnoręcznym podpisem, ponadto protokół zawiera oddzielne miejsce na zarzuty do treści protokołu zgłaszane przez osobę przeszukiwaną (np. że protokół został sporządzony niezgodnie ze stanem faktycznym) oraz zawiera pouczenie o prawie wniesienia, w terminie 7 dni, zażalenia do sądu rejonowego w celu zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości dokonania kontroli osobistej. [https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20190000904/O/D20190904.pdf ]
W razie braku sporządzenia protokołu, policjant powinien odnotować jej przeprowadzenie w notatniku służbowym, co zostało uregulowane w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7.5.2019 r. w sprawie dokumentowania przez policjantów kontroli osobistej oraz przeglądania bagaży i sprawdzania ładunków. Oczywiste jest jednak, że w odróżnieniu od protokołu nie jest możliwe wniesienie uwag przez przeszukanego do notatki służbowej policjanta. Notatka służbowa sporządzona przez policjanta stanowi informację publiczną podlegającą udostępnieniu, jednakże problematyczne może okazać się jednoznaczne określenie we wniosku o udostępnienie informacji publicznej, o jaką dokładnie notatkę chodzi.
[https://kwartalnikradcaprawny.kirp.pl/2021/02/06/problematyka-uzyskania-dostepu-do-notatek-sluzbowych-urzedowych-funkcjonariuszy-policji-w-celu-wykorzystania-ich-jako-srodek-dowodowy-w-procesie-cywilnym/ ].Trudności tych można uniknąć, żądając sporządzenia protokołu z przeprowadzenia kontroli osobistej i wydania jego odpisu.
Na czynność przeszukania przysługuje zażalenie „Osobie kontrolowanej przysługuje zażalenie do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce dokonania kontroli osobistej, w terminie 7 dni od dnia jej dokonania, w celu zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości jej dokonania. Do zażalenia stosuje się odpowiednio przepisy rozdziału 50 KPK.” [A. Kiełtyka, Przeszukanie miejsca i osoby [w:] M. Olężałek (red.), Prawo karne procesowe dla sędziów, prokuratorów, obrońców i pełnomocników, 2024]

Zwrot dowodów rzeczowych zatrzymanych na skutek przeszukania
W przypadku, gdyby na skutek przeszukania policja zatrzymała przedmioty, mogące stanowić dowody w postępowaniu karnym, ma prawo je zatrzymać, chyba że czynność przeszukania nie została następnie zatwierdzona przez prokuratora. W przypadku braku zatwierdzenia przeszukania, jak stanowi art. 230 § 1 kodeksu postępowania karnego, zatrzymane przedmioty powinny zostać zwrócone niezwłocznie. Jeżeli czynność przeszukania nie została zatwierdzona przez prokuratora, nie była ona czynnością dokonaną w postępowaniu karnym, a zatem zatrzymane przedmioty nie stanowią dowodów w tym postępowaniu i nie istnieje przyczyna, dla której zostały odebrane ich posiadaczowi. W przypadku natomiast rzeczy zatrzymanych na skutek przeszukania, które zostało następnie zatwierdzone przez prokuratora, a zatem stanowią dowód w toczącym się postępowaniu karnym, powinny one zostać zwrócone osobie uprawnionej (właścicielowi, osobie, której zostały odebrane) niezwłocznie po stwierdzeniu ich zbędności dla potrzeb postępowania karnego, ponieważ tak stanowi art. 230 § 2 kodeksu postępowania karnego. Jest oczywistym, że ostatecznym terminem zwrotu przedmiotów, które zostały zatrzymane jako dowody w postępowaniu karnym jest prawomocne zakończenie postępowania tzn. uprawomocnienie się wyroku kończącego postępowanie albo postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego.
Mimo, że art. 230 § 2 kodeksu postępowania karnego nie uzależnia zwrotu dowodów rzeczowych od wniosku ich właściciela i ich zwrot powinien nastąpić z urzędu,  w praktyce przedmioty zatrzymane nie zawsze są zwracane [https://solidarni2010.pl/36932-zlodzieje-w-togach-ranking-przedmiotow-skonfiskowanych-przez-wymiar-sprawiedliwosci.html] Żądanie zwrotu dowodów rzeczowych ma podstawę w art. 9 § 2 kodeksu postępowania karnego, który stanowi, że strony postępowania i inne osoby bezpośrednio zainteresowane mogą składać wnioski o dokonanie czynności, których organy postępowania karnego (sąd, prokurator, policja) mają obowiązek dokonać z urzędu. W przypadku, gdyby żądanie wydania rzeczy nie spotkało się z żadną reakcją albo spotkało się z odmową właściciel rzeczy powinien pozwać Skarb Państwa powództwem o wydanie rzeczy (tzw. powództwem windykacyjnym).
W przypadku braku zwrotu zatrzymanych przedmiotów pomimo zakończenia postępowania karnego, konieczne może okazać się napisanie do sądu, policji oraz prokuratury wezwania do zwrotu przedmiotów stanowiących dowód w sprawie, do którego wskazanym jest załączenie kserokopii protokołu przeszukania, z którego wynikałoby jakie przedmioty, kiedy, przez kogo i w jakim postępowaniu zostały zatrzymane. Oryginału protokołu zatrzymania, moim zdaniem, nie należy wysyłać, aby i on nie podzielił losu skonfiskowanych przedmiotów, tym bardziej że protokołem tym niewątpliwie dysponuje także organ, który dowody rzeczowe zatrzymał.  Jak wskazuje M. Nawacki wezwanie do zwrotu dowodów rzeczowych powinien podpisać ich ostatni posiadacz tzn. osoba, której dowody rzeczowe zostały odebrane: „W judykaturze przyjmuje się, że osobą uprawnioną do uzyskania rzeczy (dowodu rzeczowego) jest jej ostatni posiadacz, chyba że inna osoba zgłosiła swe roszczenie albo powzięto wątpliwości co do dobrej wiary posiadacza lub ustalono prawo innej osoby do otrzymania rzeczy. Zasada ta wynika z domniemania zgodności posiadania ze stanem prawnym (art. 341 KC), a tym samym obalenia tego domniemania nie można opierać na niesprecyzowanych odczuciach, subiektywnych wrażeniach lub wątpliwościach organu procesowego.” [M. Nawacki [w:] D. Drajewicz (red.), Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz. Art. 1–424, wyd. 1, 2020, art. 230].
Nie jest możliwe, aby rzecz stanowiąca dowód rzeczowy w postępowaniu karnym mogła nie być zbędna dla celów tego postępowania po jego prawomocnym zakończeniu. W szczególności w przypadku gdyby śledztwo zostało umorzone przez prokuratora (w konsekwencji akt oskarżenia nie został nigdy wniesiony do sądu), art. 323 § 1 kodeksu postępowania karnego nakazuje prokuratorowi wydać postanowienie dotyczące dowodów rzeczowych, w szczególności nakazujące ich zwrot właścicielowi. W przypadku, gdyby prokurator wydał postanowienie dotyczące dowodów rzeczowych, ale zamiast nakazać ich zwrot zarządził ich przepadek (uznał je np. za przedmioty pochodzące z przestępstwa albo służące do jego popełnienia), art. 323 § 2 kodeksu postępowania karnego stanowi, że na postanowienie prokuratora dotyczące dowodów rzeczowych przysługuje zażalenie podejrzanemu, pokrzywdzonemu i osobie, której przedmioty zostały odebrane lub która zgłosiła do nich roszczenie.
W sytuacji natomiast, gdyby prokurator zakończył postępowanie przygotowawcze wniesieniem do sądu aktu oskarżenia, ale w wyroku nie znalazło się rozstrzygnięcie dotyczące dowodów rzeczowych wydaje się, że dowody rzeczowe powinny zostać zwrócone niezależnie od braku w wyroku dotyczącego ich rozstrzygnięcia, ponieważ art. 230 § 2 kpk nie uzależnia zwrotu dowodów rzeczowych od wydania orzeczenia o ich zwrocie, a jedynie od ich zbędności w postępowaniu karnym. Umożliwia to złożenie wniosku o zwrot zatrzymanych rzeczy jeszcze przed prawomocnym zakończeniem postępowania, w szczególności po przeprowadzeniu z nich dowodu na rozprawie. W praktyce jednak organ dysponujący dowodami rzeczowymi (policja, prokurator, sąd) może odmówić zwrotu dowodów rzeczownych ich właścicielowi, uzasadniając to brakiem rozstrzygnięcia o zwrocie dowodów rzeczowych w wyroku kończącym sprawę. Właściciel odebranych rzeczy powinien wystąpić o uzupełnienie wyroku, który nie zawiera rozstrzygnięcia dotyczącego dowodów rzeczowych albo dotyczącego wszystkich dowodów rzeczowych w trybie art. 420 § 1 kodeksu postępowania karnego. Wniosek o uzupełnienie wyroku poprzez rozstrzygnięcie o zwrocie dowodów może zostać złożony w każdym czasie: „Z treści przepisu art. 420 KPK nie wynikają żadne ograniczenia co do czasu jego stosowania, w tym wyłączające jego zastosowanie przed uprawomocnieniem się wyroku lub po uprawomocnieniu się wyroku” [R. Ponikowski, J. Zagrodnik [w:] J. Skorupka (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Wyd. 6, 2023, art. 420]
W przypadku, gdyby sąd odmówił uzupełnienia wyroku w przedmiocie zwrotu dowodów rzeczowych, na postanowienie dotyczące dowodów rzeczowych, zgodnie z art. 420 § 4 kodeksu postępowania karnego przysługuje zażalenie. Jak wyjaśnia A. Ważny: „Na postanowienia przysługuje zażalenie nie tylko stronom, ale także każdej osobie, której interes prawny został naruszony (§ 4 w zw. z art. 459 § 3 KPK). Skoro art. 420 § 4 KPK ustala zaskarżalność postanowienia o dowodach rzeczowych, od postanowienia w tym przedmiocie mogą odwoływać się nie tylko strony, ale także inne osoby zainteresowane, których prawa zostały naruszone.” [A. Ważny [w:] A. Sakowicz (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. 11, 2025, art. 420]
[...]
Druga część Poradnika - wkrótce.

Inne źródła wiedzy
Celem niniejszego tekstu nie jest zniechęcenie kogokolwiek do udziału w Marszu Niepodległości, jakiejkolwiek działalności społecznej, ani patriotycznej. Najprawdopodobniej żadna z opisanych czynności procesowych nigdy nie będzie Twoim udziałem i umiejętność zachowania się podczas zatrzymania czy przesłuchania nigdy nie będzie Ci potrzebna.
W przypadku, gdyby powyższy tekst wydał Ci się odpychająco kazuistyczny i mało przejrzysty, z łatwością znajdziesz wiele innych poradników zatrzymanego, na stronach kancelarii adwokackich. Z punktu widzenia uczestnika manifestacji polecam również poradniki innych Autorów:
1. poradnik dla zatrzymanego [https://www.nop.org.pl/wp-content/uploads/2011/09/obywatel_a_system_represji_-_zatrzymanie.pdf ] oraz
2. poradnik dla świadka [https://www.nop.org.pl/wp-content/uploads/2011/09/obywatel_a_system_represji_-_swiadek.pdf ]
Wszystkie poradniki, na wypadek osobistego kontaktu z organami ścigania polecają zachowanie zimnej krwi, powściągliwość w zachowaniu oraz kierowanie się ograniczonym zaufaniem wobec innych.
Przede wszystkim zachęcam do udziału w Marszu Niepodległości. Do zobaczenia 11.11.2026!

B.L.