Systemu takiego nie wdrożono w krajach wysoko rozwiniętych, lecz w państwach mniej zamożnych, umożliwiając uzyskanie większych korzyści instytucjom finansowym administrującym ten program, z pobieranych prowizji, niż jego uczestnikom. Przygotowywana zmiana, poprzez domyślną akceptację prawie 16 milionów uczestników OFE, zostanie dokonana wraz z pobraniem opłaty przekształceniowej, w wysokości 15 % zgromadzonych środków, naliczanej w ciągu dwóch lat, po 7,5 % salda każdego roku. Po przekształceniu, środki wypłacane z IKE nie będą już podlegały innemu opodatkowaniu. Uniknięcie opłaty przekształceniowej będzie możliwe jedynie w przypadku przekazania środków z OFE do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, z którego świadczenia podlegają podatkowi, ze względu na uprzednie zwolnienie z opodatkowania wnoszonych składek.
W połowie 2019 roku zaczną funkcjonować Pracownicze Plany Kapitałowe, do których również domyślnie zostanie zapisanych około 11,5 mln pracowników. Uczestnikom PPK pobierane będą składki w wysokości 2 % zarobków z możliwością podwyższenia do 4 %, do których odpowiednio 1,5 % lub 4 % zarobków dopłacać będą pracodawcy. Ponadto od państwa uczestnicy otrzymają dopłaty powitalne w wysokości 250 zł. oraz dopłaty roczne w kwocie 240 zł. które będą anulowane w przypadku rezygnacji z uczestnictwa w planie.
Na koniec marca 2019 roku, środki zgromadzone w OFE stanowiły kwotę około 162 mld zł. od której opłata przekształceniowa OFE w IKE będzie mogła w dwóch latach zasilać budżet kwotami 12 mld zł. rocznie. Na dopłaty do PPK środki tej wielkości będą wydane w ciągu ośmiu lat. Należy więc rozważyć, czy w celu stabilności i rozwoju kapitałowego filaru systemu emerytalnego nie byłoby uzasadnione zrezygnowanie zarówno z dopłat do PPK jak i z opłaty za przekształcenie OFE w IKE, uwzględniając rozwiązania stosowane przez kraje wysoko rozwinięte w analogicznych kapitałowych programach emerytalnych.
W Stanach Zjednoczonych nigdy nie został wprowadzony program emerytalny podobny do OFE, który część składek emerytalnych wpłacanych obowiązkowo do Social Security Administration, będącej odpowiednikiem ZUS, przeznaczałby na rynek kapitałowy. SSA pobierając składki emerytalne w wysokości 6,2 % zarobków pracownika, które uzupełnia taką samą kwotą pracodawca, ustala każdego roku kwotę zarobków powyżej której nie są pobierane składki emerytalne i określa na tej podstawie wysokość najwyższej emerytury, dążąc do małego zróżnicowania wielkości świadczeń. W efekcie tych działań najwyższa emerytura z SSA, przyznawana w wieku emerytalnym, jest zaledwie dwukrotnie wyższa od średniej emerytury, podczas gdy w emeryturach z ZUS zróżnicowanie to jest większe.
Amerykański pracowniczy program emerytalny 401(k), uwzględniający ulgi podatkowe od wpłacanych składek i możliwości wyboru inwestycji kapitałowych, jest wystarczająco atrakcyjny, że nie stosuje się już zachęt finansowych w celu zwiększenia zainteresowania uczestnictwem. Osoby z małymi zarobkami, które uczestniczą w dobrowolnych planach emerytalnych mogą jednak kwalifikować się na dopłaty Retirement Savings Contribution Credit, wypłacane po rozliczeniu podatku dochodowego, czym różnią się od dopłat do PPK, które inwestowane będą do planu razem ze składkami pracownika i pracodawcy.
Dopłaty te mogłyby więc też być kierowane tylko do pracowników z małymi zarobkami.
W systemie podatkowym USA, dochód podlega opodatkowaniu w roku jego faktycznego uzyskania. Zwiększa to możliwości reagowania na zmiany w finansach państwa, poprzez korygowanie wysokości kwoty wolnej od podatku, zmienianie progów podatkowych oraz ich oprocentowania, powodując mniejsze zmiany dla podatników. Ograniczanie zjawiska występowania dochodów od których podatek jest wcześniej pobierany zmniejsza ryzyko zaistnienia konieczności podwyższania podatków w następstwie niekorzystnych zmian w finansach państwa, gdyż bieżącemu opodatkowaniu podlega większa wartość dochodów. Skutkuje to mniejszymi zmianami podatkowymi, umożliwiającymi również zmniejszanie opodatkowania, o czym świadczy podwyższenie od 2018 roku kwoty wolnej od podatku do 12.000 USD, jak też redukcja opodatkowania dla wszystkich progów dochodowych.
Polski system podatkowy zmierza jednak w innym kierunku, gdyż zarówno w PPK, jak i podczas przekształcenia OFE w IKE, podatki i opłaty zostaną pobrane na wiele lat przed rzeczywistym udostępnieniem oszczędności uczestnikom planów emerytalnych. Metoda ta redukuje możliwości reakcji na zmiany stanu finansów państwa, poprzez korygowanie progów podatkowych oraz ich oprocentowania, lub wielkości kwoty wolnej od podatku, gdyż korekta taka nie będzie mogła już dotyczyć dochodów opodatkowanych uprzednio, które nie podlegają opodatkowaniu podczas faktycznego przekazania ich beneficjentom. Naraża to dochody podlegające aktualnemu opodatkowaniu, na poddawanie ich wyższej skali podatkowej, oraz utrudnia podwyższanie kwoty dochodu wolnej od opodatkowania.
Opodatkowywanie dochodów z chwilą ich faktycznego otrzymania, służy więc zarówno stabilności systemu podatkowego, jak i pozwala na objęcie opodatkowaniem wszystkich dochodów kapitałowych, co w efekcie pozwala na zachowanie niższego opodatkowania tych dochodów, oraz systematycznego podwyższania kwoty dochodu wolnej od podatku.
Uwzględniając tą zasadę podczas transferu środków zgromadzonych w OFE na prywatne konta emerytalne lub do ZUS byłoby celowe rozważenie domyślnego skierowania ich po połowie zarówno na Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego jak też do ZUS, bez pobierania opłaty za przekształcenie. Pozwoliłoby to na opodatkowanie tych środków razem z powstałymi dochodami kapitałowymi, w roku faktycznego ich podjęcia, jak i na powiązanie środków z rynkiem kapitałowym, chroniąc Giełdę Papierów Wartościowych przed spadkiem na skutek większej sprzedaży funduszy przez osoby, które chcąc uniknąć opłaty przekształceniowej przekażą środki w całości do ZUS. Pamiętając, że w 2014 roku 85 % uczestników OFE zaprzestało wnoszenia nowych składek, można prognozować, że z możliwości przekazania wszystkich środków z OFE do ZUS skorzysta taki sam odsetek uczestników, powodując bessę na GPW zniechęcającą do inwestowania środków w PPK.
Domyślna i odpłatna konwersja OFE w IKE wskazuje, że celem zmiany jest zatrzymanie na rynku kapitałowym możliwie dużej ilości uczestników likwidowanego drugiego filaru emerytalnego i uzyskanie wpływu z opłat za przekształcenie. Osobom chcącym uniknąć tej opłaty pozostanie przekazanie środków do ZUS, co spowoduje, że efektem reformy w systemie emerytalnym wprowadzonej w 1999 r. pozostanie dla nich tylko gorszy sposób wyliczania wysokości świadczenia emerytalnego, według metody zdefiniowanej składki, uzależnionej ściśle od wniesionych składek emerytalnych, która zastąpiła funkcjonującą wcześniej metodę zdefiniowanego świadczenia, pozwalającą wyliczać wyższe emerytury. Zmniejszy to zaufanie do stabilności PPK, w którym dopłaty państwa mogą być podatne na uznanie ich przez Trybunał Konstytucyjny jako środki publiczne, co zniechęcać może do uczestnictwa w PPK jak również w innych dobrowolnych programach emerytalnych.
Efektywną zachętą do pozostania w PPK po domyślnym zapisie, nie będą więc powitalne i roczne dopłaty państwa, lecz długoterminowy poziom zaufania do wieloletniej trwałości i stabilności kapitałowych programów emerytalnych, wynikający głównie z doświadczeń dwudziestolecia istnienia OFE, których przekształcenie w indywidualne konta kapitałowe nie będzie generować żadnych dodatkowych kosztów dla uczestników tego programu.
W przypadku ustania zatrudnienia, amerykański pracowniczy program emerytalny 401(k) można bez żadnych opłat przenieść na konto Individual Retirement Account, co zwiększa zaufanie do kapitałowych programów emerytalnych. Zainteresowanie uczestnictwem w programach 401(k) nie wynika z obowiązku zapisu, lecz z istniejących ulg podatkowych i niskich kosztów uczestnictwa, czego efektem jest stały dopływ środków na New York Stock Exchange, pozwalający na finansowanie innowacyjnych projektów gospodarczych.
Stagnacja na GPW wynika między innymi z przewagi transferów z OFE przekazywanych do ZUS, dla uczestników, którym do osiągnięcia wieku emerytalnego brakuje poniżej 10 lat, nad wpłatami do programu dokonywanymi przez zaledwie 15 % jego uczestników. GPW do osiągnięcia trwałego wzrostu potrzebuje zrównoważenia wpływów i wypłat w kapitałowych programach emerytalnych. Utrzymanie na rynku kapitałowym uczestników OFE, jak też szerokie uczestnictwo w PPK może zmienić niekorzystne trendy powodując wzrost indeksów giełdowych, poprzez napływ nowych środków, jednakże do osiągnięcia tego celu niezbędne jest zaufanie do stabilności kapitałowych programów emerytalnych.
Obciążenie uczestników OFE opłatą przekształceniową, przy konwersji tego programu w IKE, zniechęcać będzie do trwałego uczestnictwa w PPK czego nie zrekompensują nawet dopłaty państwa dla uczestników tego programu. Rezygnacja z opłaty za przekształcenie OFE, jak i z dopłat państwa do PPK, zwiększyłaby zaufanie do stabilności kapitałowych programów emerytalnych powiększając zainteresowanie trwałym uczestnictwem w PPK. Pozwoliłoby to utrzymać część środków z OFE na rynku kapitałowym, oraz powiększyć napływ nowych środków finansowych do GPW w rezultacie większej skali uczestnictwa w PPK, wynikającej ze wzrostu zaufania do inwestycji kapitałowych nowego programu.
Przekazanie bez opłat, połowy środków zgromadzonych w OFE na prywatne konta IKZE a drugiej połowy do ZUS, zmniejszyłoby ryzyko nadmiernej sprzedaży walorów z GPW, oraz zwiększyłoby przyszłe emerytury z ZUS dla uczestników OFE, powiększając także zaufanie do programu PPK. Likwidacja dopłat państwa do PPK zrekompensuje natomiast utratę wpływów z opłat za przekształcenie OFE w prywatne konta emerytalne. Działania takie zwiększą też przyszłe wpływy podatkowe stabilizując obecną skalę opodatkowania.
Janusz Andryszak
