Rozważając zjawiska prawosławnego hesychazmu i starczestwa, które odegrały i nadal odgrywają zasadniczą rolę w kształtowaniu rosyjskiej religijności i mentalności, warto zwrócić uwagę na podobne zjawiska w kręgu Żydów zamieszkujących niegdysiejsze wschodnie rubieże Pierwszej Rzeczpospolitej.

Muszę z całą ostrością i odpowiedzialnością podkreślić, iż przedstawione poniżej tezy są na dzień dzisiejszy raczej prezentacją luźnych skojarzeń niż opartymi na badaniach naukowych wynikami, a ich potwierdzenie lub odrzucenie wymagać będzie szczegółowej analizy źródłowej. Jednym słowem niniejsza prezentacja nie jest niczym innym niż zarysowującym się w trakcie badań interesującym obszarem badawczym.

Szczerze powiedziawszy autorką pierwszych skojarzeń nie jestem ja, lecz moja córka Karolina oraz izraelski adwokat i dziennikarz Uri Huppert. Podczas mojego ostatniego pobytu w Izraelu siedzieliśmy przy kawie w Jerozolimie i rozmawialiśmy o różnych religiach. Gdy zaczęłam mówić o prawosławnym hesychazmie, uczestniczący w dyskusji Uri i Karolina nieomal jednogłośnie zapytali:

– Czy hesychazm ma coś wspólnego z chasydyzmem?

– A dlaczego ma mieć? – zapytałam zdziwiona.

– Bo z nazwy są podobne… – odrzekli.

Rzeczywiście. Nie wpadłam na to. Bo judaizm wydaje się być na pozór tak odległy od prawosławia, że w moim mózgu brakło połączenia… A tak naprawdę, to już z samej nazwy chasydyzm jest przecież bardzo podobny do hesychazmu. Jeśli zaś bliżej się im przyjrzeć, oba te tak na pozór odległe nurty religijne mają wiele wspólnego.

Jeśli za postawę rozpatrywania obu kierunków przyjąć dwie podstawowe bazy religijne, judaizm i chrześcijaństwo, to okazuje się, że zarówno hesychazm w chrześcijaństwie, jak i chasydyzm w judaizmie są najważniejszymi, o ile nie jedynymi gałęziami czysto mistycznymi. To znaczy, mistycyzm jako taki (zwłaszcza w formie kabały) nigdy nie był całkiem obcy tradycyjnemu judaizmowi oraz chrześcijaństwu zachodniemu (katolicyzmowi, protestantyzmowi i innym jego odłamom). W obu wypadkach na przestrzeni wieków w tradycyjnym judaizmie i zachodnim chrześcijaństwie mamy jednak do czynienia zaledwie z nurtami mistycznymi lub postaciami wybitnych mistyków, a nie mistycyzmem jako głównym nurtem religijności. Tymczasem zarówno narodzony w wieku XIV prawosławny  hesychazm, a zwłaszcza powstała w drugiej połowie XVIII wieku jego odmiana zwana starczestwem, jak i narodzony w kręgu judaizmu  chasydyzm,  są religiami – rzec można – powszechnego mistycyzmu, bowiem podstawową kategorią życia religijnego obu kręgów wyznaniowych jest modlitwa i mistyczne przeżycie.

Faktami, które każą stawiać pytania o związki i wpływy prawosławnego starczestwa i judaistycznego  chasydyzmu jest wspólny krąg czasowy i terytorialny obu kierunków. Ruch  starczestwa zapoczątkowany został bowiem przez Paisjusza Wieliczkowskiego (1722-1794) na terenie Mołdawii, a chasydyzm Izraela Baal Szem Towa (1700-1760) na obszarze Podola.

Jak pokazuje przedstawiona wyżej mapa, Mołdawia i Podole leżą tuż obok siebie, a w strukturach XVIII wieku były jak gdyby dwoma sąsiadującymi ze sobą województwami. Pozostaje jedynie szukanie odpowiedzi na pytanie o to, kto od kogo zaczerpnął wzorce mistycznej duchowości: Izrael Baal Szem Tow od  Paisjusza Wieliczkowskiego, czy może na odwrót. Założyciel ruchu chasydzkiego był wprawdzie o pokolenie starszy od prawosławnego założyciela ruchu starczestwa, ale to jeszcze niczego nie przesądza, bowiem prawosławie w momencie powstania obu ruchów miało za sobą cztery wieki mistycznego hesychazmu, który zdaje się być bliższym zarówno starczestwu jak i chasydyzmowi niż judaistyczna kabała.    

Poza wspólnym kręgiem czasowym i terytorialnym, najwięcej pytań rodzi się w wypadku porównania funkcji starca w prawosławiu i funkcji cadyka we wspólnotach chasydów. Ponieważ jednak nie sposób w krótkim tekście zanalizować wszystkie podobieństwa pomiędzy ruchem starczestwa a chasydyzmem, podstawowe kwestie zobrazowałam w przedstawionej niżej tabeli.