21 grudnia Europejski Trybunał Sprawiedliwości zadecydował, że ograniczenia w zagranicznych inwestycjach Otwartych Funduszy Emerytalnych (OFE) nie są zgodne z ustanowioną traktatem swobodą przepływu kapitału, co zmusza Polskę do dokonania zmian w sposobie funkcjonowania tych funduszy. Do tej pory OFE mogły inwestować najwyżej 5% deponowanych kwot, w zagraniczne instrunenty finansowe, a reszta musiała być ulokowana w Polsce, z czego 40% mogło być inwestowane w akcje na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych, a reszta w obligacje. Konieczność zniesienia tych ograniczeń wiąże się z ryzykiem odpływu kapitalu z polskiej giełdy za granice, co w istotny sposób zmniejszy źródło finansowania polskich przedsiębiorstw. Aby określić, czy istnieje możliwość ograniczenia tego ryzyka należy przyjrzeć się rozwiązaniom zagranicznym.
W Polsce funkcjonuje obecnie 14 Otwartych Funduszy Emerytalnych, z których zdecydowana większość powiązana jest z kapitałem zagranicznym. Celem ich działania, podobnie jak wszystkich przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, jest maksymalizacja zysku. OFE będą więc inwestować tam, gdzie znajdą największe szanse na osiągnięcie możliwie wysokiego zysku i miejsca te nie zawsze muszą być w Polsce. Wprawdzie inwestowanie takie, może teoretycznie przynieść większe świadczenia emerytalne, lecz nie tylko wysokość tych świadczen będzie wpływać na poziom życia przyszłych emerytów.
Środki zgromadzone na kapitałowych funduszach emerytalnych maja ogromny wpływ na zasilanie gospodarki kraju, w którym przyszli emeryci będą mieszkać. Jeżeli więc Polacy nie planują szukać sobie, na spędzenie czasu emerytalnego, miejsca w innych krajach, nie powinno być dla nich obojętne gdzie pieniądze z ich składek emerytalnych zostaną zainwestowane. Zasilanie rodzimych przedsiębiorstw przez kapitałowe fundusze emerytalne, zarówno poprzez inwestycje giełdowe jak i zakup obligacji, wpływa pozytywnie na rozwój tych przedsiębiorstw, co z kolei zwiększa dochody budżetu państwa. Większe dochody państwa przekładają się na możliwość przeznaczenia większej ilości środków na rozwój infrastruktury i publicznej służby zdrowia, co dla osób w wieku emerytalnym jest bardzo istotne. Trudno jest jednak oczekiwać od OFE, które w większości reprezentują interes zagranicznych korporacji, żeby przy wyborze inwestycji uwzględnialy te zależności.
Kapitałowe fundusze emerytalne istnieją w bardzo wielu krajach świata, lecz ich funkcjonowanie daleko odbiega od modelu zastosowanego w Polsce. Otwarte Fundusze Emerytalne, które wprowadzono w Polsce nie są wzorowane na rozwiązaniach z krajów wysoko rozwiniętych Europy i Ameryki Północnej, lecz do ich utworzenia wykorzystano model stosowany w krajach poludniowoamerykanskich. Żaden z krajów starej Unii Europejskiej nie posiada takiego systemu emerytalnego, lecz został on zastosowany jedynie w niektórych krajach Europy środkowo-wschodniej. Prezydent Stanów Zjednoczonych George W. Bush usiłował w 2001 r. przeznaczayć część składek wpłacanych obowiązkowo do Social Security Administration, która jest odpowiednikiem polskiego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, na emerytalne fundusze kapitałowe, lecz Kongres Stanów Zjednoczonych nie zaakceptował takiego rozwiązania. W USA istnieje jednak wiele nieobowiązkowych kapitałowych funduszy emerytalnych, w których uczestniczy zdecydowana większość społeczeństwa amerykańskiego. Należą do nich między innymi zakładowe programy emerytalne 401(k) oraz indywidualne konta emerytalne Individual Retirement Account. W amerykańskich kapitałowych funduszach emerytalnych nie ma też żadnych administracyjnych ograniczeń dotyczących swobodnego przepływu kapitału.
Zasadnicza różnica w funkcjonowaniu polskiego OFE i amerykańskich kapitałowych funduszy emerytalnych, polega na tym, że w polskim modelu wszystkie decyzje o inwestowaniu środków podejmuje administracja funduszu, a w amerykańskim modelu decyzja o wyborze inwestycji należy do osoby partycypującej w programie emerytalnym. W Polsce prawie 15 milionów pracowników wpłaca każdego miesiąca obowiązkowe składki do OFE nie mając żadnego wpływu na to, gdzie środki te zostaną zainwestowane. Zarządzający funduszami OFE, uwzględniając dotychczasowe limity przeznaczone na inwestycje zagraniczne, inwestycje w akcje spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie oraz w obligacje, decydują w sposób całkowicie arbitralny w jakie produkty finansowe należy zainwestować.
W Stanach Zjednoczonych, instytucje finansowe prowadzące kapitałowe fundusze emerytalne, przedstawiają w swojej ofercie kilkanaście subfunduszy, o zróżnicowanym ryzyku inwestycyjnym od agresywnych akcji nowych technologii poprzez bezpieczne obligacje do lokat bankowych. Wyraźnie wyodrębnione są też subfundusze inwestycyjne amerykańskie i zagraniczne. Osoba uczestnicząca w kapitałowych funduszach emerytalnych, sama decyduje jak zainwestować swoje środki. Może zdecydować się na wybranie jednego subfunduszu, lub też utworzyć własny portfel inwestycyjny wybierając kilka subfunduszy, przypisując określony procent przeznaczanej kwoty na poszczególne subfundusze. W USA osoba partycypująca w kapitałowym funduszu emerytalnym sama decyduje więc również o tym, czy zainwestować w rodzime subfundusze amerykańskie czy też wybrać subfundusze zagraniczne. Duża świadomość ekonomiczna społeczeństwa amerykańskiego, oraz zrozumienie, że inwestowanie we własne firmy tworzy nowe miejsca pracy i pozwala osiągnąć większy wzrost gospodarczy, powoduje, ze inwestycje zagraniczne nie cieszą się w USA dużym zainteresowaniem.
W Polsce, Otwarte Fundusze Emerytalne zgromadziły kapitał o wartości około 230 miliardów złotych. Decyzja Europejskiego Trybunalu Sprawiedliwości, ochraniająca swobodę przepływu kapitału, może spowodować wytransferowanie za granicę wyżej wymienionej kwoty, gdy zarządzające funduszami OFE zagraniczne korporacje będą chciały tak uczynić. Wieloletnie składki gromadzone przez przyszłych emerytow zasilałyby więc gospodarki innych krajów i przyczyniałyby się do ich wzrostu. Ponadto wycofanie z polskiej giełdy tak dużej kwoty i wytransferowanie pieniędzy za granicę spowodowałoby znaczny spadek indeksów giełdowych i nagły spadek wartości polskiej waluty. Efektem wtórnym byłby wzrost bezrobocia, mniejsze dochody budżetu państwa, redukcja wydatków budżetowych w tym na publiczną służbę zdrowia itp.
Może więc najlepszym sposobem na zmniejszenie ryzyka wytransferowania pieniędzy z OFE za granice, jest wykorzystanie amerykańskiego wzorca i przeniesienie prawa do wyboru inwestycji z administracji OFE na osoby partycypujące w kapitałowych programach emerytalnych. Na mocy ustawy, Otwarte Fundusze Emerytalne mogłyby zostać zobowiązane do przedstawienia osobom uczestniczącym w tych funduszach, kilku subfunduszy zarówno polskich jak i zagranicznych o różnym ryzyku inwestycyjnym. Osoby partycypujące w Otwartych Funduszach Emerytalnych decydowałyby więc same czy chcą zainwestować swoje składki emerytalne w Polsce czy też za granicą. Rozwiązanie takie nie ograniczałoby kwestionowanej przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości swobody przepływu kapitału. Pozwoliłoby ono rownież na podniesienie świadomości ekonomicznej polskiego spoleczeństwa, gdyż każda osoba uczestnicząca w OFE musiałaby w sposób odpowiedzialny zadecydować w jakie subfundusze zainwestować swoje składki emerytalne.
Janusz Andryszak
