Prezentujemy pierwszy rozdział książki prof. Ryszarda Legutko - "Esej o duszy polskiej"
Zerwana ciągłość
Polska, jaką znam i w jakiej żyłem od urodzenia to Polska zerwanej ciągłości. Powstała jako twór nowy, budowany świadomie w opozycji do wszystkiego, czym była przez wieki. Jej nowość nie wyłoniła się stopniowo w procesie skomplikowanych wielonurtowych zmian dziejowych, przekształcających struktury społeczne, obyczaje, instytucje oraz ludzkie umysły. Nowa jest sama istota współczesnej Polski, tak jakby wykreowano ją z nowego zarodka, nieznanego w poprzednich pokoleniach i w przeszłych wiekach.
Dramatyczne zerwanie zaczął wybuch II wojny światowej, zaś dopełniło go wprowadzenie komunizmu. Od tego momentu obcujemy ze społeczeństwem, jakiego poprzednio nie znaliśmy. Pod względem sposobu myślenia, uformowania świadomości zbiorowej i indywidualnej, odczuwanych więzi, wykształcenia i wychowania, dzisiejszą Polskę ? tę niekomunistyczną, nazwaną III Rzeczpospolitą ? więcej łączy z PRL-em, niż z II Rzeczpospolitą, jaką mieliśmy przed wojną. Oglądana w długiej perspektywie historycznej Polska, w której żyłem i żyję cechuje się więc społeczeństwem względnie nowym, zakorzenionym w dziejach ostatnich siedemdziesięciu lat, o słabych związkach ze wszystkim, co ten okres poprzedzało. Wydarzenia wcześniejsze straciły swój wpływ nie dlatego, że miały miejsce dawniej, lecz że dokonały się w świecie, którego już nie ma i który przestał być dla nas czytelny.
Doświadczenie braku ciągłości nie zostało dobrze opisane ani szerzej zidentyfikowane. Komuniści, których uważa się słusznie za głównych winowajców, ukrywali je za pomocą natrętnej ideologii dowodzącej, iż PRL stanowił efekt długiego procesu historycznego zaczętego przez Mieszka I budującego państwo polskie w granicach, które miały być wreszcie usankcjonowane w Jałcie. Ta ideologia, często obśmiewana, zrobiła jednak swoje. Drwiny zniszczyły jej niektóre przejawy, nie niszcząc jej samej. Opozycjoniści z kolei, zwalczający komunizm, borykali się z narzuconym systemem nie angażując się w rozległe rozważania tożsamościowe. W Polsce pokomunistycznej natomiast absorbują nas przede wszystkim bieżące problemy, a odleglejszą czasowo perspektywę usuwa siła zbiorowej niepamięci oraz nowa ideologia, która taką niepamięć uzasadnia.
Polak współczesny ma poważne kłopoty tożsamościowe, bo nie wie, co konstytuuje jego dzisiejszą rzeczywistość, co go ukształtowało, co ma chwalić, a co ganić, jakie są jego możliwości, miejsce i rola we współczesnym świecie, z czego w przeszłości powinien czerpać oraz jakie wyzwania przyszłe przed nim stoją. Od siedemdziesięciu lat Polacy są niemal wyłącznie przedmiotem, w znikomym zaś stopniu podmiotem historii. Od siedemdziesięciu lat określają się nie wobec tego, czym są, lecz czym mają się stać, przyjmując bezrefleksyjnie, że osiągnięcie tego przyszłego celu nie może się udać bez zrzucenia ciężaru przeszłości. Od siedemdziesięciu lat wyczekujemy tęsknie ponownych narodzin, by żyć życiem innym, niż dotychczasowe, wreszcie wolni od dawnych urazów, kompleksów i słabości. Myśl o radykalnym zaczynaniu od początku nie jest wyłącznie uporczywie się pojawiającą intelektualną fantasmagorią, ani konstrukcją retoryczną, lecz odzwierciedla fundamentalne doświadczenie współczesnej Polski. Jest ona krajem poddawanym w ostatnich dekadach ciągłym przekształceniom, gwałtownym reorientacjom cywilizacyjnym, rewolucjom, restrukturyzacjom, transformacjom, normalizacjom.
Gdyby poprosić dowolnego Polaka, by opisał miejsce i rolę Polski w świecie, to ? niezależnie od wieku i poziomu wykształcenia ? z pewnością powiedziałby, że musimy dogonić świat, który mknie do przodu, że Polacy są zacofani i prowincjonalni, że przekształciła nas komuna i wirus sowiecki, że naszym podstawowym problemem jest polska megalomania i warcholstwo, że u głębokich źródeł polskich kłopotów tkwią anarchia i liberum veto, że w dojrzałych demokracjach zachodnich rzeczy mają zupełnie inaczej niż u nas, że nie dorastamy do standardów, lecz usilnie, choć bez większych sukcesów do nich dążymy, itd. Kiedyś takie poglądy głosiła niewielka grupa osób, zaś obecnie stały się najbardziej rozpowszechnionymi opiniami Polaków o nich samych. Mniejsza w tej chwili o materialną prawdę tych opinii. Ważne jest, iż pokazują one, że Polak ma silne przekonanie na temat tego, kim był oraz kim być powinien. Nie ma on natomiast żadnych mocnych opinii pozytywnych na temat tego, kim jest w tej chwili i co w dzisiejszym świecie jego naród i on sam mają robić, by wzbogacić wspólne dobro Europy i świata. Polacy ciągle szukają swojego miejsca, nadrabiają zaległości, dołączają do innych, zamiast zajmować się kształtowaniem współczesnego świata zgodnie z własnymi planami i poczuciem słuszności. Uważają, że za to zadanie zabiorą się dopiero w przyszłości, gdy będą doń gotowi, gdy wreszcie spełnią warunki, by stać się pełnoprawnym działającym podmiotem.
